DANIEL PANE

SELAMAT DATANG DAN MENIKMATI YANG TELAH DISAJIKAN

Sabtu, 29 Oktober 2016

Bahan Jamita/ Khotbah Minggu XXIII Dung Trinitatis, 30 Oktober 2016: Jesaya 1: 10 - 18

BAHAN JAMITA
MINGGU XXIII DUNG TRINITATIS
Minggu, 30 Oktober 2016
Ev.: Jesaya 1: 10 – 18; Ep.: Lukas 19: 1 – 10; Patik: Patik I – X

HOLAN MARHITE ASI NI ROHA DO TARULI JOLMA I DI HAMUBAON NI ROHA
oleh : Pdt. Daniel Bonardo Pane, S.Th.
Patujolo
            Aha do umbahen torop jolma sai olo mian di bagasan dosa? Aut sugari boi rimanganta dohot itarajumi nang dirinta be, aha do umbahen sai songon margogo hita mangulahon dosa. Di pardalanan ni ngolu on sai godang do na mangganggu di ngolu pardagingon tarlumobi di ngolu partondion. Di tingki ro parungkilon manang sitaonon manang ndang dapot na niluluan pintor ragam do angka elaela asa boi manggohi angka pangidoanta, manang malua sian sitaonon nang parungkilon i, jala jotjot do dibahen sada alu laho manutupi saluhutna i sian na mandok: “marbisuk ma songon ulok” manang “boha bahenon diboto Tuhan i do saluhutna, basa do Ibana”. Jala sai dibahen do ritual parugamoan tu Jahowa hape ianggo rohanasida ndang adong tu Jahowa.
            Ima na masa di halak Israel tarlumboi di halak Juda hombar tu turpuk jamita on. Bangso naung dipillit Jahowa sian ragam angka bangso di portibi on, hape ndang marparbuehon songon bangso na tarpillit. Nang pe sai jotjot dipatupanasida sada ulaon parugamoan tu Jahowa jala pamangannasida manghatahon ende pujian hape ianggo roha dohot pingkirannasida ndada laho marsomba tu Jahowa. Asa lam tangkas hita mangantsusi turpuk jamita on, masuk ma hita tu hatorangan ni turpuk.

Hatorangan ni Turpuk
            Ianggo turpuk jamita on, ima sada pangungkapon tu si Jesaya anak ni si Amos (ndada panurirang Amos) taringot Juda dohot Jerusalem uju di ngolu ni si Uzia, Jotam, Ahas dohot si Hiskia, raja di Juda, alai ianggo di turpuk jamita on masa di tingki si uzia dope gabe raja di Juda. Marhite hatorangan on boi ma dohonon parbarita dohot hapanurirangaon ni si Jesaya dimulai hirahira partongaan abad VIII BC (andorang so Kristus). Jala sian i botoonta ianggo panggomgom di Israel Utara uju i ima Jerobeam II. Aha na masa uju partingkian i? Molo diida sekilas mansai sonang do ianggo ngolu ni halak Juda nang Israel Utara uju i, tarlumobi uju si Usia raja di Juda, jala jago nang angka alat-alat perang. Situasi i boi dohonon hinorhon naung gale do harajon ni Aram dohot Assyur na gabe musu utama ni Juda (2 Cronika 26: 22).
            Alai udut ni i, lam ginjang ma roha ni si Usia jala naeng gabe ibana na mambahen aturan di Bagas Joro, dohot do angka ulaon ni angka malim naeng diatur tarmasuk mambangkar pelean situtungon di Bagas Joro. Ditamba muse molo lam tu bagasna idaonta di naung hehe Raja Tiglat-Pilleser III manggomgomi Assyur jala na mambahen margogo harajaon i pola manaluhon Hamat, sada luat di harajaon Aram,  na mambahen adong punguan anti-assyur ima sian Raja Pekah sian Israel Utara dohot Rezin, Raja Aram. Sai diela do nian Ahas naung gabe Raja Juda asa parsidohot di horong i, alai dang olo ianggo si Ahas dang mangoloi i, mabiar ibana hamagoan harajaonna i. Laos i do dalanna Juda gabe negara boneka ni Assyur. Molo didok negara boneka na marlapatan ma i, ndang adong be gogo ni Juda nang diparugamoan dohot di hasomalan maradophon Assyur ala gabe Assyur do na gabe manggomgomi. Laos debata ni Assyur ingkon dohot do disomba halak Juda. Hinorhon ni biar ni Raja Juda dipangke do ragam sibahenon asa boi nian hot harajaonna i nang pe ingkon unduk gabe hatoban ni sada harajaon tarlumobi gabe parsidohot di parsombaon debata sileban.
            Situasi na masa i ma gabe lam torop ma angka dosa binahen ni Juda maradophon Jahowa. Dipatupa nasida do ritual parugamoon hombar na somal diula, alai gabe hasomalan sambing do diulahon i. ndang adong be dihangoluhonhon sude angka ende pujian, nang panombaon i. ndang marparbue hadaulaton (kesalehan/ peribadahan) nasida di ngolu nasida. Nunga marsibon lomona be di punguan i, jala nunga dihagigihon nasida angka na denggan; marhapal songon batu do sipareonnasida manangihon hata ni Jahowa. Dia na boi pasonang roha dohot boi manggohi na di rohana ido dilului jala dibahen nang pe maralo tu na hinalomohon ni Jahowa.
            Molo di bagas joro pamangannasida manjou jala mangendehon Goar ni Jahowa, hape gok bisa (sorop) do ianggo pamangannasida siganup ari, hata gabus, panginsahi, dohot asupasup na so ture do dihatahon sian pamangannasida; dipaherbangnasida do tangannasida martangiang tu Jahowa, alai di siganup ari sai diulahon nasida do songon i laho marsomba jala martangiang tu debata sileban, laos tanganna i do dipangke manggosagosa angka na pogos, angka na mabalu dohot na so pot  marama so pot marina. Ditangihonnasida hata ni Jahowa, alai ndang adong ianggo dipeop, alai molo hata ni malim ni debata sileban sai ido dipeop manang ditangihon. Dipelehonnasida pelean, ndada laho manghamauliatehon angka pasupasu Jahowa alai dipangke do i laho manutupi hajahatonnasida asa tung marpangulahi roha ni Jahowa mida hajahotonnasida, alai sai dihajotjothon do mangulahon na jahat (ay. 10 – 15).
            Tudia nama ujungna dosa i? dosa mamboan jolma mabiar manang ganggu di ngoluna; dosa mamboan jolma i paraloan, ianakhon maralo tu natorasna, suami maralo tu inantana, parhalado maralo tu ruasna, uluan maralo tu naposona, dohot lan paraloan na asing, jala paraloaan i ndada paraloan na denggan alai paraloan holan manggohi hisap dohot tahi na jahat di roha dohot dipingkiranna; dosa mambahen jolma i loja jala sorat laho mamingkiri boha jala tudia nama ngolu on; laos ujungna dosa i mamboan jolma i tu hamagoan dohot hamatean saleleng ni lelengna. Hamagoan di parsaoran na denggan, hamagoan di dame na sumurung, hamagoan di sonang ni roha dohot tondi, hamagoan di holong ni roha dohot di hasadaon.
           Diuduti di ayt 16 – 18 majou hita asa malua sian dosa i. aha do sibahenonta? Ingkon jumolo ma tangkas idaonta marhite haporseaonta nang naung tarsurat di Buku na Badia, holan ala ni asi ni roha ni Jahowa sambing do na maungkap pintu haimbaruon dohot hamubaon ni roha. Ndada ala naung itapangido i masa, alai dilehon jala diungkap Jahowa do ala asi ni rohaNa sambing. Di na laho manjalo jala taruli di asi ni roha i, jumolo asa mamburi, mangurasi diri (ay. 16) asa ias dang adong be dapot nanggo saotik hajahaton manang pingkiran dohot roha na jat di ngoluna, jala pasohothon laho manjahati. Mangguruhon mambahen na denggan, mangalului uhum, mamintori na nirupa, patingkoshon uhum tu na sopot so marama, jala mangondi angka na mabalu (ay. 17). Marhite ayat on, diajarhon do hita laho mangurupi dongan na gale jala na patut urupon. Unang pasiding uhum tu angka paradongan jala pasintong uhum tu halak na pogos. Dungi ro tu Ibana asa mardabudabu (berperkara) (ay. 18). Di ayat 18 digombarhon songon sada paruhuman, jala Jahowa sandiri Panguhum. Ibana do Panguhum na sasintongna, jala Panguhum na so boi tuhoron marhitehite hepeng manang pelean. Ibana do patupahon hasesaan ni dosa tu ganup na manolsoli dosana jala olo marhamubaon ni roha jala manghangoluhon panobusionNa di na mandalani ngolu on. Abit bunga dapdap dohot abit hasumba, ima 2 ragam na paboahon gombaran dosa. Marhite asi ni roha, na rara dibahen ias songon itak (Terj. Indonesia: menjadi Salju) manang hapas (terj. Indonesia: menjadi bulu domba). Nang pe marasing terjemahan, alai sada do pangantusionna ima: “haiashon, kesucian, tak bernoda sedikit pun, putih memiliki sifat tenang, damai, dan penuh sukacita). Ndada ala ni pambahenanta umbahen na boi hita ias, alai holan ala asi ni rohaNa sambing na manjou hita tu haimbaruon taruli di ngolu na gok dame, sonang di partondion nang di pardagingon, jala margogo mandalani ngolu siganup ari.

Hahonaan ni Turpuk
            Di taon 1517, masa do pangajarion na mangajari hita asa lam tu godangna hita pasahathon pelean (marhite perak) asa boi malua dosanta dohot tondinta nang angka tondi ni donganta nang keluarganta naung marujung sian api penyiksaan (Purgatori). Dung i ro ma sahalak Pastor ima Ps. Dr. Martin Luther na barani ibana manghatindanghon na sintong taringot tu haluaon nang pe godang angka donganna na mansogohon songon i nang Paus na manggomgom uju i. dipaluar do Martin Luther sian Kepastoran. Alai ndang na gabe mansohot ibana manghatindanghon na sintong i, asa lam mananda jolma i, ndada ala ni gogonta manang pambahenanta na denggan i boi malua hita sian paruhuman manang malua sian parhatobanon ni dosa, alai holan ala asi ni roha ni Jahowa sambing do.
            Antong, di tingki sadari on, ro do joujou tu hita angka na loja jala na sorat binahen ni dosa, asa ro hita tu Jahowa marhite Jesus Kristus. Ibana manjou hita asa tubu di hita hiras ni roha, tubu dame, tubu hasadaon, tubu sonang ni roha nang di partondion, jala ndang tahuton mandalani ngolu siganup ari. Mardame ianakhon tu amana, gok dame saluhut pangisi ni keluarga, na bermasyarakat, na marnegara tarlumobi na marhuria. Sahat tu sadari on nang di tingki on, binsan boi dope itaida mataniari dohot manghilalahon alogo na mangullus nang boi hita marhosa, ima tingki parasian jala joujou i pe masa do sahat tu nuaeng. Ro ma hita tu Ibana, ai holan di Ibana do adong hasesaan ni dosa. Sai tu Ibana ma hita ro, ndang be tu angka debata manang manghaposi angka sumbia ni angka ulpuhan ni hadatuon, manungkun jala manghaposi sumangot dohot sahala ni ompu, martondung dohot maniti ari di ulaon hasipelebeguon holan laho mangalului sonang di pardagingon manang mandapot songon na di bagasan roha, hape gabe tu hamagoan do ujungna i.
            Nunga patar be holong dohot asi ni roha ni Jahowa tu hita marhitehite Jesus Kristus naung mate humonghop hita angka pardosa, ala marhite mudarNa na durus di Golgata, mambahen pita dohot ias hita sian dosa. Mudar ni Jesus i do na mamburi dohot paiashon hita asa taruli hita di hangoluan na sasintongna. Molo nunga taruli hita di hasesaan ni dosa udutan ma mambahen na denggan tu saluhutna, nang tu angka jolma dohot sude angka na tinompa. Parulaon na denggan ima sada tanda hamauliateon ni rohanta tu Ibana naung manobus hita. Antong, songon naung pinalua ni Jahowa hita marhite Jesus Kristus, itapangke ma tingki on laho pasangphon Debata Ama, dohot AnakNa Tuhan Jesus Kristus dohot Tondi Parbadia, amen. Soli Deo gloria ( holan di Debata ma hamuliaon).


Jumat, 14 Oktober 2016

Bahan jamita/ Khotbah Minggu XXI Dung Trinitatis, 1 Musa 32:22 - 31

BAHAN JAMITA
MINGGU XXI DUNG TRINITATIS
Minggu, 16 Oktober 2016
Ev.: 1 Musa 32: 22 – 31; Ep.: 2 Timoteus 3: 14 – 4: 5; S. Patik: 1 Petrus 4: 7 – 8

GABE SIPARMONANG MA HITA ALA DIPASUPASU JAHOWA DO HITA 
oLEH: Pdt. Daniel Bonardo Pane, S.Th.
Patujolo
            Pasti nunga jotjot itabege taringot si Jakob dohot angka pangalahona songon na manggabusi amana, si Ishak holan laho mambuat pasupasu na naeng dipasahat tu si Esau, hahana. Olo do tubu sungkunsungkun, boasa ma gabe si Jakob, sipangotooto i na gabe dapot pasupasu, seolah-olah na disetujui jala dipasupasu Jahowa angka pambahenanna i songon pangotootoionna tu amana i. Ragam do naung dibolus si Jakob dung dibahen ibana mambuat na so jambarna hian marhitehite pangotootoionna i. Ndang na gabe sonang si Jakob dipangulahononna i, alai masa do mabiar (ketakutan, dapat terjadi karena ada ancaman, dan dalam ketakutan itu terjadi tekanan jiwa/ tekanan batin yang membuat seseorang yang mengalami ketakutan itu tidak tenang, gelisah) hinorhon ni ancaman sian si Esau laho mamunu si Jakob. Di huta ni tulangna pe, ndang na gabe sonang ibana. Gok do hamaolon na diadopi si Jakob.
            Di turpuk jamita sadari on, sahat ma hita songon dia do “parsiranggutan” (pergulatan”/ terjemahan asli: “bergumul secara hebt”) ni si Jakob dohot sahalak na songon parhitean ni Jahowa Debata. Jala dison ma itaida tangkas dung godang ragam hamaolon dohot na masa di adopi si Jakob, nang parsiranggutanna i taruli ma ibana di haimbaruon na pinatupa ni Jahowa tu ibana. Asa lam tu hembangna pangantusionta taringot tu turpuk jamita on, masuk ma hita tu hatorangan ni turpuk.

Hatorangan ni Turpuk
            Nunga leleng si Jakob lao sian Kanaan tu Padang – Aram, huta ni tulangna si Laban. Jumpang ma tingkina si Jakob laho mulak tu hutana, hombar tu naung disuru Jahowa ibana mulak (1 Musa 31: 3, 13). Alai sai mian dope di bagasan rohana mabiar laho pajumpang dohot si Esau. Mansai marungkil situtu do si Jakob laho mulak tu Kanaan ala biar ni rohana i. Di ayat 22 23, disuru ibana ma jolmana na dua i (si Lea dohot si Rahel) dohot naposona boruboru (Zilpa dohot si Bilha) dohot ianakhonna laho manaripari hatariparan Jabok (sungai yang mengalir ke arah barat dan bermuara pada sungai Yordan, kira-kira 32 km sebelah utara Laut Mati) dohot do sude nasa na di ibana (seluruh yang dimilikinya)
            Di ayat 24 dipaboahon do songon dia situasi hatiha i, boi dohonon na holan sahalakna (si Jakob) di tingki parsitongaan ni borngin ro di buha siang ari (terj. LAI: sampai fajar menyingsing). Sian i boi idaonta sada partingkian na mansai hohom (saat yang begitu sunyi, saat yang teduh) jala hombar tu tradisi haJahudion, parsitongaan ni borngin (hirahira pukul 12 borngin) sada tingki partangiangan sian 7 tingki partangiangan di halak Jahudi. Jadi boi dohononta di ayat 24 on ima tingki na martangiang si Jakob tu Jahowa. Molo idaonta andorang so turpuk jamita on boi do idaonta songon dia holso dohot biar ni si Jakob laho pajumpang dohot hahangna, ima si Esau. Marhite tangiang di borngin i ma tingki ni si Jakob laho martangiang pasahathon biar dohot holsona i (pergumulannya).  Di tingki i, ro ma sahalak marsiranggut dohot ibana. Hata “marsiranggut” (wayyë’ȃvëq = bergumul/ bergulat. Dalam istilah bergumul pada kata ini mengarah pada pergumulan yang begitu berat  dengan adanya suatu tekanan psikologis/ kejiwaan, jika diartikan dengan kata “bergulat” berarti suatu sikap yang menjatuhkan sesuatu sampai ke tanah dengan keras). Ise do halak na didok di turpuk on? Halak na didok dison, ima surusuruan na gabe parhitean (representative) Jahowa. Molo didok parhitean ni Jahowa, ndada Jahowa sandiri na ro langsung, alai di bagasai parhitean i adong hakekat ni Jahowa (hakekat Ilahi YHWH) (bdk. Terj. LAI Hosea 12: 3 – 4).
            Di ayat 25 turpuk jamita on dipaboa do na disoro halak i (ima suruan i) soit ni si Jakob gabe ngedul ma si Jakob. Di ayat 25 on ndang na so boi ditaluhon si sahalak on si Jakob, alai ndang olo halak i manaluhon si Jakob. Disoro ma soitna na paboahon asa unang mangasahon gogona sandiri si Jakob mangadopi habiaronna i (ketakutan), jala unang gabe didok si Jakob holan ala ni gogona sandiri boi malua si Jakob sian sitaononna i.  Sai ditiopi mansai gomos si Jakob ma suruan i jala ndang dipalua. Di ayat 26, mandapothon buha siang ari (fajar telah menyingsing/ subuh) sai tongtong do ditiopi si Jakob suruan i, jala didok: “dang hupalua Ho, nda jolo dipasupasu Ho au”. Boi do suruan i mamasumasu? Ndang na gabe suruan i mamasumasu si Jakob, alai ganup na gabe parhitean ni Jahowa Debata, tama ma mangalehon pasupasu hombar tu naung dipasahat Debata tu na sinuruNa i. Pambahenan ni si Jakob tu suruan i patuduhon na marsihohot jala tanpa menyerah si Jakob laho mangidohon pasupasu ni Debata marhite suruan ni Debata i. Boasa ma ingkon naeng manigor laho suruan i di buha siang ari? Asa unang pola diida ganup jolma na masa i, holan marhite haporseaon do diboto si Jakob ise do suruan i, jala holan pengalaman pribadi haporseaonna i do dipangidohon si Jakob pasupasu i. Pasupasu na dipangidohon si Jakob di turpuk on ndada holan pasupasu di siadonganna (harta/ materi) alai pasupasu na dipangidohon ima asa jumpang songon pasupasu naung dipasahat si Ishak, amana i (bdk. 1 Musa 28: 15). Pasupasu na dipangidohona ima pangaramotion dohot pandonganion ni Jahowa di ngoluna, dohot pasupasu di ngolu haimbaruon dirina.
            Mamereng pangidoan ni si Jakob na mansai gomos dipangidohon di pergumulanna i, disungkun ma goar ni si Jakob (ay. 27). Ndang na so diboto suruan i goar ni si Jakob. Disungkun pe goarna i martudutudu do tu pangalahona hombar tu lapatan ni goarna i. “Jakob” (penipu, licik, sipaotooto) jala gok roha biar, tarlumobi mabiar laho pajumpang dohot hahangna si Esau. Dungi i, di ayt 28, dang si Jakob be goarna alai gabe “Israel” nama. Masa ma haimbaruon ni panjouon/ goar marpardomuan do i tu haimbaruon pangalaho/ sikap hombar tu lapatan ni goarna i. Mansai arga do goar dohot lapatan ni goar di halak Israel, ido umbahen ndang asal jadi dibahen angka natoras goar ni angka ianakhonna. Marhite goar Israel na martudutudu do, jolma parbiar hian gabe muba gabe jolma na barani, jala na gogo; marhite goar ni Israel paboahon adong sada parsaoran na mansai bagas na mambahen si Jakob/ Israel ndang mabiar be mangadopi na sihabiaranna hian.  Marhite goarna Israel, adong ma bagabaga di pasupasu ni Jahowa na mandongani ibana di ganup parungkilon manang sitaonon ni ngoluna. Marhite goar Israel, patandahon na tutu do ibana gabe hasian ni Jahowa Debata dung diida haporseaonna songon na masa di Jabok i. Israel marlapatan do i, pangeran Allah (prince of God) na martudutudu tu anak/ na pinillit ni Debata.
            Naeng do diboto si Israel do goar ni suruan i (ay. 29) alai ndang dipaboa suran i goarna. Alai dilehon suruan i do na umringkot di si Jakob ima pasupasu ni Dabata, jala pasupasu on ma na gabe pahothon (menetapkan, mensahkan) goar ni Israel i dohot pasupasu songon naung dilehon amana hian. Ndang na gabe suruan manang parhitean na umringkot di turpuk on, alai na marsuru dohot pasupasu ni Debata na mamboan hamubaon tu si Jakob. Marhite suruan i di bagasan hamuliaon dohot hahomion ni Debata, diida si Jakob ma Debata jala malua ma si tondina, jala digoari ma inganan i gabe Pniel (ay. 30). Mirip do pengalaman ni si Israel tu si Jesaya taringot naung marnida hamuliaon dohot hahomion ni Jahowa Debata (bdk. Jesaya 6). Binsar ma mataniari, gabe mengkatekat ma ibana dibahen soitna i (ay. 31). Ido umbahen sahat tu sadari on tung na so jadi dipangan halak Israel urat doldol (daging yang menutupi sendi pangkal paha) rasirasa nuaeng (ay. 32).

Hahonaan ni Turpuk/ Refleksi Teologis
            Adong do na ringkot idaonta marhite na masa tu si Jakob manang tu si Israel di turpuk jamita on, ima:
  1. Di tonga sihabiaran manang digumulhononhon ni si Jakob, adong do dilehon ibana sada partingkian na mansai hohom laho pasahathon na hinolsolhononna manang sihabiaronna marhite sada tangiang (doa saat teduh). Turpuk on mangajarhon tu hita, itabahen ma di tongatonga ragam siulaon manang sipingkiron tingki na mansai homi huhut na hohom laho manghatai dohot Jahowa marhite tangiangta.
  2. Ndada ala ni hamaloon manang siadongan ni si Jakob diungkap Jahowa Debata hamuliaonNa. Alai marhite hamuliaon naung marsinondang di si Jakob patuduhon hamenekhon ni si Jakob, dohot hagaleon ni si Jakob, jala hinorhon ni i, tubu ma roha na mananda dirina dohot mananda hagaleonna laos diuduti muse parsihohotna di haporseaonna di Jahowa, Debata ni amana, laos taruli ma di haimbaruon na pinatupa ni Jahowa. Nang songon i hita di tingki sinuaeng, sai diungkap Debata do asi ni rohaNa dohot hamuliaonNa tu ganup halak na bergumul di bagasan haporseaonna na togu jala na polin.
  3. Tung na so hea do Jahowa pasombuhon halak na joujou tu ibana punjung mangadopi sada hamaolon manang sihabiaran. Pasupasu ni Jahowa di pandonganion dohot dipangaramotionNa patubuhon laho barani jala gok hiras ni roha mangadopi angka hasusaan na masa di hasiangan on. Sipata ndang boi manang hurang malo hita marnida dohot mananda songon dia do pangurupion ni Jahowa di tongatonga ragam na masa di ngolunta, ala sai itapangke do pangantusionta dohot gogonta laho marnida manang mananda. Disoro suruan ni Jahowa i soit ni si Jakob manang Israel asa unang dipangasahon si Jakob ala ni gogo manang haringgasonna dohot siadonganna boi paluahon ibana sian hasusaan manang parungkilonna i.
  4. Sai unang marnaloja hita pasahathon na sungkot di rohata manang angka hinolsohon ni rohanta tu Debata Jahowa, ai disarihon do hita di saluhutna i (pat. 1 Petrus 5: 7).
  5. Itapangido ma tu Jahowa asa parsidohot hita gabe hasianna manang anak/ pangeran ni Jahowa di bagasan hamuliaonna. Asa parsidohot hita di teanteanan pasupasu naung dipasahat Jahowa tu si Abraham, nang tu si Ishak dohot si Jakob. Molo naung gabe anak ni Jahowa hita marhite asi ni rohaNa, dungo ma hita sian parlalapanta be laho mangadopi angka na masa di hasiangan na gok hasusaan manang na jat. Nang pe ro angka na laho mangaroro manang mengancam ngolu pardagingon manang partondionta, ita dok ma: molo Jahowa do donganku, talu do angka parjahat jala marlas ni roha ma angka partigor di bagasan goarNa, amen.


Saran ni Ende Minggu (holan saran do on)

  1. 2: 1 – 3
  2. 162: 1 – 2
  3. 435: 1 , 3
  4. 249: 4 – 5
  5. 246: 1......
  6. 474: 2 – 3
  7. 201: 1.....